In 2016 startte Landschapsbeheer Groningen op het kerkhof van de Nicolaaskerk met het project Kerken in ‘t groen, een project waarbij met subsidie van de provincie Groningen herstelwerkzaamheden op kerkhoven of begraafplaatsen in de provincie konden worden uitgevoerd. De provinciale subsidie voorzag in veertig procent van de totale kosten. De overige zestig procent kwam voor rekening van de eigenaar van het kerkhof. Daarvoor is door de Stichting Nicolaaskerk Oldenzijl aanvullend subsidie aangevraagd én verleend door de gemeente Het Hogeland en door het Klugkistfonds. Daarnaast werden vrijwilligersuren ingezet als cofinanciering.

 

Kerkhof in Oldenzijl: rustplaats voor de doden én voor de levenden
Het kerkhof van Oldenzijl vertelt, zoals zoveel oude kerkhoven, verhalen. Verhalen over de mensen die in het dorp hebben geleefd en zijn gestorven. Op grafstenen is vaak te lezen hoe zij in het leven stonden, wat hun overkwam en hoe ze aankeken tegen het leven na de dood. Het kerkhof is opgeknapt en is, samen met een boek én een grafrek, op zaterdag 9 juli gepresenteerd.

Het Oldenzijlster kerkhof, gelegen rond de Nicolaaskerk, is in de allereerste plaats een plek waar men dierbare overledenen begroef. Maar het kerkhof is niet alleen een rustplaats voor de doden, het is ook een oase van rust voor de levenden. Daarnaast is het kerkhof van groot landschappelijk belang en het vertelt over personen en gebeurtenissen uit vroegere tijden. De grafmonumenten en hun teksten vormen een bron van kennis over een maatschappij die tot het verleden behoort. „Het stenen archief”, noemde Reint Wobbes, kenner van grafcultuur bij uitstek, het ooit tijdens een lezing in de Nicolaaskerk.

De tand des tijds laat oude graven echter niet ongemoeid. Stenen verzakken, zerken scheuren en teksten worden onleesbaar. Op veel kerkhoven wordt het ‘stenen archief’ aangepakt en hersteld, vaak in het kader van projecten als Kerken in het Groen van Landschapsbeheer Groningen. Zo ook in Oldenzijl. Met subsidies van het Klugkistfonds, de toenmalige gemeente Eemsmond en de provincie Groningen kon het kerkhof, dat samen met de kerk in beheer is bij de Stichting Nicolaaskerk Oldenzijl, worden opgeknapt. De boomsingel werd fors aangepakt en aan de graven werden losgeraakte banden weer gelijmd, rol- en streklagen ingevoegd en opnieuw betonfunderingen aangebracht. Vrijwilligers uit het dorp zijn begonnen met het, daar waar nodig, weer leesbaar maken van de grafopschriften, daarbij ruimschoots gebruik makend van de publicatie Dood en begraven in Oldenzijl van de hand van Teun Juk. In dit boek geeft deze niet alleen een inkijkje in oude gebruiken en opvattingen over leven en dood, maar zijn ook alle graven gedocumenteerd, inclusief de grafopschriften.

Het opnieuw beletteren van de grafstenen is een kwestie van lange adem. Maar een kerkhof is een omgeving waarin tijd en haast geen rol spelen. Langzamerhand zullen grafopschriften weer tevoorschijn komen. Pareltjes als: Ook zijn sterfuur heeft geslagen,/ Een stap was hem zijn vrouw vooraan./Wat toch is een reeks van dagen,/ Op het einde van ’s levens baan of Na een deugdzaam nuttig leven/ Voor haar gade en gezin,/ Heeft zij zacht den geest gegeven,/ En werd ’t sterven haar gewin zullen dan weer goed leesbaar zijn. Tot die tijd geeft de publicatie van Juk alvast uitsluitsel.

Het boek is op zaterdag 9 juli gepresenteerd. Toen konden ook de eerste resultaten van het opnieuw beletteren worden bekeken. Eveneens werd er een (replica van een) zogeheten grafrek onthuld, gemaakt door mensen van Werkplein Ability in samenwerking met Vakland Het Hogeland.

Teun Juk gaf in een interview in de Ommelander Courant van 23 juni 2022 een nadere toelichting op zijn nieuwe publicatie "Dood en begraven in Oldenzijl". Klik hier voor het interview.

Op de foto: Vrijwilligers beletteren opnieuw de graven, zodat ze weer leesbaar worden. Ze krijgen instructie van een medewerker van Landschapsbeheer Groningen

Groensingel en gracht
Allereerst pakte Landschapsbeheer de groensingel om de kerk aan, zodat die beter door vrijwilligers is te onderhourden. De bomen onder in het talud zijn zonder het benodigd materieel moeilijk te onderhouden. Deze bomen zullen door LBG worden verwijderd. De achterblijvende stobben worden afgedekt met grond om verder uitlopen te voorkomen.
Klik hier voor de foto's van de werkzaamheden van dit project.

Graven
Er waren meerdere graven die uitgebreid herstel nodig hadden. Ook moesten zerken worden schoongemaakt en op veel plekken moest de belettering worden bijgewerkt, zodat opschriften en teksten weer leesbaar werden en zo het verhaal van het kerkhof en zijn geschiedenis opnieuw konden vertellen.
Het technische werk is gedaan door medewerkers van Landschapsbeheer. Het schoonmaken en beletteren is opgepakt door een groepje enthousiaste vrijwilligers. Ze poetsen waar nodig is, maar laten bijvoorbeeld daar waar mogelijk was, korstmossen zitten, waardoor de oude sfeer van het kerkhof mooi intact is gebleven. Het opknappen van het hekwerk om het grote familiegraf halverwege de zuidgevel van de kerk is opgepakt door de mensen van het naastgelegen Ik & Zorg. Klik hier voor de foto's van het beletteren door vrijwilligers.
In augustus 2023 werden de graven van Harmannus Molenkamp, zijn echtgenote Eltje Bolhuis en hun zoon Jacob Molenkamp, beletterd door Peter Veenstra, van Veenstra Natuursteen Uithuizermeeden, als geen ander bekend met deze materie. Een mooie opsteker voor de vrijwilligers van Oldenzijl, die natuurlijk ook even goed bij hem de kunst afkeken. Klik hier voor de video en hier voor de foto's.

Grafrekje
Heel enkel worden ze op kerkhoven en begraafplaatsen nog gebruikt: grafrekjes. Tentvormige constructies van latten, waar een laken overheen werd gehangen. Het was gebruik om ze op een nieuw gedolven graf te plaatsen maar dat gebruik liep in de helft van de vorige eeuw snel terug. Waarschijnlijk kennen heel veel mensen de oorspronkelijke bedoeling van deze rekjes ook helemaal niet meer. Áls ze nu nog ergens staan, worden ze gebruikt voor bloemstukken, of blijven ze leeg.
De grafrekjes hebben eeuwenlang gediend voor het ophangen van het zwarte doodslaken dat de kist of het lichaam van de overledene had bedekt. De diaconie verhuurde de lakens en had daarmee een bron van inkomsten. Soms waren er zelfs meerdere varianten beschikbaar. Voor een lager tarief kon men een minder laken huren, dat soms zelfs al gebruikt was. Maar er waren ook enkele en dubbele lakens. Doordat er voor betaald moest worden, werd zo’n laken soms gezien als statussymbool.
Er werd ook betaald voor het leggen van het laken, wat vaak gedaan werd door mensen die wel wat extra financiële ondersteuning konden gebruiken. Hoe vaak een laken werd gelegd, was per plaats verschillend en hing ook af van de welstand van de overledene. Dit varieerde van eenmalig tot op de eerste zes zondagen na de begrafenis.
Het plaatsen van grafrekjes kwam voor in heel Noord- en Oost-Nederland. Ook in het noordwesten van Duitsland werden er Totenhecke geplaats. De traditie is bijna overal verdwenen. Op slechts enkele plaatsen in het oosten van het land komt deze nog voor.
Ook Oldenzijl heeft zo’n traditie gekend. Het oude grafrek is er niet meer, maar in het kader van het opknappen van het kerkhof heeft de Stichting Nicolaaskerk Oldenzijl contact gezocht met Vakland Het Hogeland in Uithuizen. Dat heeft erin geresulteerd dat medewerkers, gefinancierd door Vakland, als leeropdracht een reconstructie gaan maken van het oorspronkelijke grafrek. Binnenkort staat het weer als vanouds op het kerkhof.
bron tekst: Wadapatja van Martin Hillenga